زبان معیار و دیگر رقیبانش جلسه ۳ از درس ۴ آکادمی آموزش تولید محتوای دیاکوبین

زبان معیار و دیگر رقیبانش موضوعی است که برای من از زمانی که وارد کسب و کارهای اینترنتی شدم بسیار دغدغه بود. آخه می‌دانید من از دنیای زبان ادبیات فارسی و چاپ و نشر کتاب و مجله به دنیای تولید محتوا پرتاب شدم. بسیار به این موضوع فکر کردم که بالاخره کدام یک از انواع زبان را انتخاب کنم. راستش را بخواهید من می‌توانم با یکی دو لهجه فارسی را صحبت کنم و از طرفی دیگر چون کار و تحصیلاتم در زمینه زبان ادبیات فارسی بوده است به حالتی که همگان را کتابی حرف زدن می‌پندارند نیز، مسلطم. در این جلسه از آکادمی آموزش تولید محتوای دیاکوبین شما اول با این چند نوع زبانی آشنا می‌شوید سپس راهی میانه‌ای را برای استفاده متعادل از انواع زبان فرامی‌گیرید. برویم که این جلسه خیلی کار داریم.

شنیده‌اید کسی لفظ قلم حرف بزند، یا در اصطلاح عام کتابی صحبت کند. از آن طرف کسی داش مشتی صحبت کند، یا کسی دیگر به زبان دهه هفتادی‌ها و یا دهه هشتادی‌ها و یا دهه چهلی‌ها صحبت کند. این همه  انواع زبان هستند، انواعی که هر کدام می‌تواند در بخشی از جامعه رایج باشند.

این که اساسا ما از چه زبانی باید در جامعه استفاده کنیم و به عبارت بهتر، کدام زبان درست‌تر است موضوعی است کاملا شخصی و به خود افراد و سطح اجتماعی آنها بستگی دارد. آدم‌ها برای پذیرفته شدن در اجتماع اطراف خود از زبان رایج آن اجتماع استفاده می‌کنند. در قهوه خانه عملی‌های پایین خیابان شوش نمی‌توان از زبان یک استاد فلسفه دانشگاه تهران استفاده کرد. تنها در برخی از فیلم‌های کمدی می‌توان این تضاد را فرض کرد و به نمایش گذاشت. بر عکس این ماجرا هم چندان قابل فرض نیست. با زبان قهوه خانه نشین‌های پایین شهر در گروه جامعه شناسی دانشگاه علامه، چندان وجهه‌ای نمی‌توان به دست آورد.

اما آیا زبانی هست که همه آن را به یک اندازه بفهمند آیا زبانی هست که بتوان ارتباط را به صورت حداکثری برقرار کند. این زبان آیا در ایران وجود دارد.

زبان معیار چیست

خدا را شکر ما در ایران هر چه کم داشته باشیم، زبان کم نداریم. هر قوم و گروه و دار و دسته‌ای برای خود زبانی دارد و در همین یک گله جا از دنیا، صدها زبان رایج است و جالب آن که در مباحث تخصصی، همه این صدها زبان را به یک باره دور می‌ریزیم و انگلیسی و فرانسه و آلمانی حرف می‌زینم. اما چرا این اتفاق می‌افتد. چرا بازاری و شوفر و دکتر و مهندس و تولید کننده محتوا، همه زبان فارسی را کنار می‌گذارند و در مسائل تخصصی می‌روند زبانی بیگانه را تکلم می‌کنند؟

زبان معیار

بگذارید قبل از این که این سوال را جوابی درخورد دهم، به موضوع ساحت‌های زبانی بپردازم. ما وقتی از زبان سخن می‌گوییم از دو ساحت گفتار و نوشتار سخن به میان می‌آورید. ساحت گفتار می‌تواند میان هر اجتماع بیش از دو نفر متفاوت باشد. زیرا برد این رسانه کوتاه‌تر است. ساحت گفتاری برای این طراحی شده است که تا آنجا که صدای ما شنیده می‌شود کار کند. شاید به همین دلیل هم باشد که وقتی ما یک سخنرانی برای افراد زیادی را پشت یک تریبون انجام می‌دهیم، ناخودآگاه لحن و ساحت زبانمان رو به نوشتار رخ می‌گرداند.

پس من فکر می‌کنم و البته اعتقاد دارم، یکی از مشکلات زبان‌های بر پایه گفتار، آن است که برای فهم عده‌ای قلیل ساخته شده‌اند. وقتی تعمیرکاران ماشین و شوفرهای سنگین، بین خود می‌گویند از غم روزگار  “سِندلبُل ” بریدم، قرار نیست یک خانم خانه‌دار بفهمد که چه اتفاقی برای او افتاده.

حالا به ساحت دیگر زبان برویم، یعنی ساحت نوشتار. این ساحت هم در نگاه اول زبان هایی دارد که با یکدیگر متفاوت‌اند.  این ساحت زبانی را در مدارس به ما می‌آموزند. دستور زبان به صورت حداکثری در آن رعایت می‌شود و روزنامه و تلویزیون و نهادهای حکومتی با آن می‌نویسند. اجمالا این ساحت زبانی را زبان معیار می‌نامیم.

اما این ساحت هم ضعف‌هایی دارد. روزنامه نگارن هرچه حرفه‌ای‌تر باشند، زبانشان خاص تر است و از زبان معیار فاصله می‌گیرند. ادبیات رسمی داستانی هم در حیطه این زبان جای می‌گیرد اما چندان شبیه نوشته‌های اداری نیست.

زبان معیار ساخته شده، تا معنا را به صورت حداکثری به مخاطب برساند. ساخته شده تا حداقل تفسیر پذیری را داشته باشد. ساخته شده تا زبان علم باشد. و البته چندان برای انتقال زیبایی‌ها و نقش آفرینی‌های زبانی مناسب نیست. برای همین بسیاری به دنبال آنند که از شر آن خلاص شوند. خیلی‌ها دوست دارند به زبان‌هایی بنویسند که بیشتر مردم با آن تکلم می‌کنند. حق هم دارند آخه زبان معیار به اندازه بیسکویت ساقه طلایی خشک است.

اما زبان معیار از آنجا به شدت قانونمند است می‌توان بر آن تکیه کرد، چیزی را که الان به کسی می‌گویی باز بیست سال دیگر هم مفهوم است. تازه در زبان‌هایی مانند آلمانی این قوانین آنچنان قوت و  قوام دارد که آن زبان را مناسب نشر فلسفه می‌کند که داستان آن چنان بلند و البته زیباست که در این مقال نگنجد.

رقیبان کدامند

خب حال فرض کنیم که هیچ متر و معیاری وجود ندارد و هر کس به هر زبانی که دوست داشت حرف بزند مانند همین وضعیت هرکی هرکی که در اینستاگرام حاکم است. باید به چه زبانی حرف بزنیم.

زبان‌های محاوره‌ای که از ساحت گفتن به ساحت نوشتن راه پیدا کرده‌اند عبارت اند از.

• زبان‌های نسلی
• زبان‌های محلی
• زبان‌های حرفه‌ای

تفاوت این زبان‌های در چیست؟ در این داستان که برای شما تعریف می‌کنم این تفاوت را به خوبی دریابید.

همراه همسرم به ناحیه نارمک رفته بودم و همسر جان هوس خرید مانتو نمودند. یکی دو مغازه را سر زدیم و چنگی به دل ایشان نزدند. ولی در یکی قیمت‌های آنچنان خوب بود که همسرجان نه یکی، دوتا را طلبه شدند.

مانتو پشت مانتو بود که به اتاق پرو می‌رفت و برخی تأیید و برخی رد می‌شد. من هم نقش رخت آویز را داشتم و مانتوهای تأیید شده در دست راست و مانتوهای رد شده مانند کارنامه عمل بد، به دست چپ من آویزان می‌شد.

ظرفیت من تکمیل شد. یعنی جایی نبود که چیزی به آن آویزان کنند از این رو سراغ فروشنده رفتم گفتم آقا این‌ها را می‌خواهیم و فروشنده هم گفت این یکی‌ها چی و من هم گفته نه این‌ها “ایگنور” شد.

فروشنده که کمی هم از خرید ما کیفش کوک شده بود و سر شوخی را باز کرده بود، گفت چی شد؟ گفتم ایگنور و او گفت ایگنور چیه و من هم تازه یاد افتاد این کلمه را من از کامپیوتر یاد گرفته‌ام. به معنی رد کردن و مسدود کردن و آن مانتو فروش بنده خدا موبایلش ۱۱.۰۰ بود و چه می‌دانست ایگنور (Ignor) چیست.

وقتی که گفتم ایگنور یعنی رد کردن تازه در آمد که خوب پس این‌ها “اِهن و نُنُر” شد.

من نه هم نسل فروشنده میانسال مانتو فروش نبودم و زبان نسلی ما هم فرق داشت. همین طور هم صنف او هم نبودم. پس زبان صنفی هم ما هم فرق داشت.

درباره زبان محلی هم یک بار فرق آلو در شیراز و آلو در تهران را در همین جلسات برای شما توضیح داده‌ام. دیگر به این موضوع نمی‌پردازم.

زبان معیار

دوراهی سخت چه باید کرد

تا اینجای کار همه توانم را برای شناخت دو زبان معیار و زبان‌های محاوره‌ای به کار گرفتم اما نگفتم که بالاخره به کدام زبان باید نوشت.

زبان برگزیدن، مانند برگزیدن پرسونای مخاطب است. زبان شما باید نزدیک به زبان مخاطبانتان باشد. از این رو اصطلاحات نسلی و صنفی خود را در زبانتان به کار بگیرید. اما در آن افراط نکنید به یاد داشته باشید، کسانی هستند که این‌ها را نمی‌فهمند.

اما درباره زبان شکسته و محاوره‌ای سعی کنید تا می‌توانید در نگارش سایت‌ها از آن دوری کنید. از سوی دیگر در سوشال مدیاها تا مجبور نشدید از این زبان استفاده نکنید. سعی کنید فعل‌ها را حتما با شناسه به کار ببرید. استفاده صفت مفعولی به جای فعل را کاملا از ذهن بیرون کنید، زیرا به شدت زبان شما علیل می‌کند.

اما یک راه دارم که شما را کمی به تعادل نزدیک می‌کند. برای آن که به زبان محاوره نزدیک شوید، حتما نباید از فعل شکسته استفاده کنید. هر چه قدر دست‌کاری فعل کار بدی است، استفاده از اصطلاحات محاوره و فرهنگ عامه می‌تواند خوب باشد. البته گاهی مجبور می‌شوید این اصطلاحات را برای مردم توضیح دهید مثلا مجبور می‌شوید بگویید سندلبل که در بالا به آن اشاره شد و اصطلاحی است برآمده از زبان شوفرهای ماشین‌های سنگین و مکانیک‌های این ماشین‌ها؛ صورتی است عامیانه از کلمه سنتر بو (Center bolt) یعنی پیچ مرکزی، که دسته فنرهای تعادلی ماشین‌های سنگین را به هم وصل می‌کند و اگر این پیچ ببرد، ماشین کج می‌شود. فکر کنم دهه شصتی‌ها اتوبوس‌های یک وری شده در خیابان زیاد دیده‌اند. حالا سندل بول بریدن یعنی از بار زیاد بریدن و کج شدن و از کار افتادن.

یک راهکار دیگر هم بگذاری این آخر کاری برای شما بگویم که حسابی خوب است. ببینید داستان‌های طنز را اگر با کتابی‌ترین زبان ممکن هم تعریف کنید باز هم در ذهن مخاطب به زبان محاوره شنیده می‌شود. زبان معیار اینجا انعطاف فوق العاده‌ای دارد. اما دوستان ادیب من هم زیاد سخت نگیرند کسی در داستان نمی‌گوید خوب حال شما چطور است. می گوید خب حال شما چطوره.

زبان معیار

خلاصه درس و راهکارهای برآمده از آن

• زبان دو ساحت گفتاری و نوشتاری دارد.
• در ساحت نوشتاری زبان معیار بهترین وسیله برای نوشتن است.
• ساحت‌های زبانی بر پایه گفتار برد و مخاطبی محدود دارند.
• در تجارت خوب است که به زبان پرسونای خود صحبت کنیم اما نباید در این کار افراط کرد، زیرا موجب عدم فهم زبان ما برای دیگر افراد خارج از پرسونا می‌شود.
• زبان‌های ساحت گفتاری میان هر نسل‌، هر صنف و هر محل متفاوت‌اند.
• از زبان شکسته محاوره‌ای در شبکه‌های اجتماعی تا حدی می‌توان استفاده کرد.
• در وب سایت‌ها بهتر است از زبان محاوره استفاده نشود
• فعل‌ها را تا می‌توانید نشکنید.
• اصطلاحات نسلی و صنفی را بعضا با توضیح آن اصطلاح برای دیگران توضیح دهید. با این کار زبانتان را شیرین کنید.

خب این جلسه هم تمام شد. امیدوارم در به کارگیری زبان هم موفق باشید و هم درستکار.

تمرین:

لطفا مقاله‌ای را که اکنون خوانید یعنی “زبان معیار و دیگر رقیبانش ” را دوباره بخوانید و ساحت‌های زبانی گوناگون و اصطلاحات صنفی و نسلی و محلی را از آن استخراج کنید و در کامنت بنویسید.